مسائل و راهکارهای حمایت از پناهجویان افغانستانی در ایران

با توجه به موج اخیر حضور پناهجویان افغانستانی در ایران که در پی تسلط دوباره طالبان بر افغانستان شکل گرفت، اکنون برآورد می‌شود شمار کل افغانستانی‌های حاضر در ایران به پنج میلیون نفر برسد. حضور این حجم گسترده پناهجو در یک کشور، آن هم کشوری با وضعیت تقریبا نامناسب اقتصادی و تحریم‌های گسترده بین‌المللی، از یک سو نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق است و از سوی دیگر نیازمند ورود سمن‌های (سازمان‌های مردم‌نهاد) فعال در این حوزه می‌باشد.

این پژوهش بیشتر به دنبال این است که دریابد سمن‌های مدنی و خیرین مذهبی تاکنون چقدر به موضوع پناهجویان افغانستانی پرداخته‌اند؟ چه مشکلات و آسیب‌هایی در این راه به‌عنوان مانع بر سر راه‌شان عمل کرده؟ تجربیات موفق جهانی در این زمینه چگونه بوده؟ و بالاخره چه راهکارهایی برای بهتر شدن عملکرد این سمن‌ها می‌توان ارائه داد؟

برای انجام این کار منابع فارسی برای بررسی وضعیت کنونی سمن‌های فعال این حوزه در ایران، و منابع انگلیسی برای بررسی تجربیات موفق جهانی در این حوزه مورد بررسی قرار گرفت. سپس با خبرگان این حوزه، یعنی ایرانیان و افغانستانی‌های ساکن ایران که سال‌هاست به شیوه‌ای با موضوع پناهجویان افغانستانی در ایران سر و کار دارند، گفت و گو به عمل آمد و از این مصاحبه‌ها در پژوهش استفاده شد.

نکته برجسته‌ای که در بررسی‌های کتابخانه‌ای مشخص شد این است که در جهان غرب کارهای پژوهشی زیادی درباره پناهجویان و ارتباط‌شان با سمن‌ها و خیریه‌های مذهبی انجام شده و متون و مفاهیم قابل توجهی در این زمینه تولید شده است. اما در ایران در این زمینه با فقر مطالعاتی و مفهومی روبرو هستیم.

به نظر می‌آید اکنون مهمترین مشکلات سمن‌های ایرانی در این حوزه این‌ موارد باشد:

۱- شمار اندک سمن‌ها و شمار زیاد پناهجویان؛ ۲- نبود همکاری‌های لازم میان سمن‌ها با یکدیگر از یک سو و با دولت از سوی دیگر؛ ۳- امکانات اندک سمن‌ها (چه در زمینه مادی و چه نیروی متخصص) برای کمک‌رسانی به پناهجویان؛ ۴- تمرکز سمن‌ها بر نیازهای مادی پناهجویان و غفلت از مواردی همچون آموزش‌های غیررسمی (در راستای ادغام بهتر پناهجویان با جامعه ایران یا آگاهی بیشترشان درباره محدودیت‌های ایران در زمینه کمک‌رسانی و امکانات)؛ ۵- نبود اطلاعات و داده‌های کافی درباره پناهجویان؛ ۶- نبود چشم‌انداز روشن برای آینده (چه آینده افغانستان و امکان بازگشت پناهجویان، و چه آینده ایران و امکان برنامه‌ریزی بهتر برای میزان کمک‌ها).

با توجه به این مشکلات و همچنین تجربیات جهانی در این حوزه، راهکارهای زیر پیشنهاد شده است:

۱- تشکیل کارگروهی متشکل از نمایندگان سمن‌های فعال در حوزه پناهجویی برای انجام هماهنگی‌های بیشتر میان خودشان؛ ۲- فعالیت بیشتر سمن‌ها در زمینه آموزش‌های غیررسمی (همچون ادغام بهتر پناهجویان در جامعه)؛ ۳- استفاده از واسطه‌های افغانستانی ساکن ایران برای پیشبرد برخی امور (همچون طلبه‌های افغانستانی برای برقراری ارتباط مداوم با بیوت مراجع و یاری گرفتن از آنها)؛ ۴- تفکیک خیرین و برقراری ارتباط با این گروه‌ها بر پایه زمینه‌های دینی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی‌شان؛ ۵- برقراری ارتباط بیشتر با رسانه‌ها (چه ایرانی و چه افغانستانی) و یاری گرفتن از آنها برای توجیه شهروندان دو کشور (ایرانیان برای درک بهتر شرایط پناهجویان افغانستانی، و افغانستانی‌ها برای درک بیشتر محدودیت‌های ایران در کمک‌رسانی)؛ ۶- شنیدن صدای مخالفان (به‌ویژه ایرانیانی که مخالف کمک بیشتر به پناهجویان افغانستانی یا حتی حضور آنها در ایران هستند).